28 kwietnia 2020

O odsetkach słów kilka

Odsetki – zmora każdego dłużnika, a często jedyna forma „odszkodowania” dla wierzyciela za nieterminowe spełnienie świadczenia. Jaki charakter mają odsetki? W jakiej wysokości można je naliczać? Czy zawsze dzielą ten sam los co należność główna?

Tytułem wstępu

Odsetki są tzw. świadczeniem okresowym oznaczonym w procencie o charakterze akcesoryjnym tzn. odnoszącym się do innej wartości, z reguły sumy pieniężnej. Odsetki zazwyczaj mają charakter pieniężny, jednakże nie ma przeszkód, żeby odnosiły się do innego miernika, np. ton zboża, i były w tym mierniku naliczane. Odsetki z reguły narastają każdego dnia, ale nie ma też żadnych przeszkód prawnych, żeby strony uregulowały odsetki w stosunku tygodniowym, miesięcznym, kwartalnym, czy też rocznym.

Źródło odsetek

Źródłem, z którego wynika obowiązek zapłaty odsetek, może być umowa, ustawa, orzeczenie sądu lub decyzja innego organu publicznego. W umowie strony zazwyczaj regulują wysokość odsetek kapitałowych, czyli będących formą wynagrodzenia wierzyciela za dokonaną czynność prawną (korzystanie z jego kapitału przez dłużnika). Najczęściej taki charakter mają odsetki uregulowane w umowach pożyczki oraz kredytu. W praktyce jednak najważniejszymi odsetkami są ustawowe odsetki za opóźnienie, które należą się z mocy samego prawa w przypadku nieterminowej zapłaty świadczenia pieniężnego. Są one de facto formą rekompensaty za dokonanie spóźnionej zapłaty.

Wysokość odsetek może być swobodnie regulowana przez strony, jednakże od 20 lutego 2006 r. obowiązują przepisy o odsetkach maksymalnych, które regulują maksymalną stopę odsetek. Jej przekroczenie powoduje zastosowanie stopy przewidzianej przepisami ustawowymi.

Anatocyzm

W prawie polskim, w celu ochrony dłużnika przed nadmiernym obciążeniem finansowym, co do zasady obowiązuje rozwiązanie w postaci zakazu anatocyzmu, czyli zakazie naliczania odsetek od zaległych odsetek. Kapitalizacja odsetek w znaczeniu prawnym polega na doliczeniu zaległych odsetek do sumy świadczenia głównego i oprocentowaniu tak powstałej kwoty. W sytuacji typowej, wierzycielowi nie przysługuje takie prawo, jednakże obowiązują obecnie od niego dwa wyjątki. Pierwszy z nich dotyczy sytuacji, w której wytaczamy powództwo i dokonujemy kapitalizacji odsetek na dzień jego wytoczenia domagając się w pozwie dalszych odsetek od tak zwiększonej należności (czyli od sumy należności wraz z już obliczonymi odsetkami). Drugi natomiast może wystąpić, jeśli po powstaniu zaległości dojdzie do porozumienia, w wyniku którego odsetki doliczone zostaną do świadczenia głównego i tak powstała suma pieniężna poddana będzie oprocentowaniu jako całość. W takie sytuacji, zaległe odsetki staną się częścią należności głównej.

Do początku 2019 r. obowiązywał jeszcze jeden wyjątek od zakazu anatocyzmu i dotyczył on pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe. Ustawodawca zrezygnował jednak z tej regulacji z uwagi na duże wątpliwości interpretacyjne zarówno w zakresie pojęcia „instytucja kredytowa”, jak i „pożyczka długoterminowa”. Brak jest bowiem jednoznacznej definicji instytucji kredytowej, zwłaszcza, że pożyczek mogą udzielać instytucje, do których nie stosuje się obostrzeń wynikających z ustaw szczególnych – np. Prawa bankowego.

Odsetki, a należność główna

Odsetki, jako świadczenie uboczne, dzielą co do zasady los należności głównej. Niemniej jednak dopuszczalne jest zrzeczenie się samych odsetek lub zrzeczenie się samej należności głównej i możliwość domagania się spełnienia jednego, bądź drugiego. Odsetki jako świadczenie okresowe ma również inny termin przedawnienia, który wynosi trzy lata ze skutkiem na koniec roku kalendarzowego. Pamiętać należy jednak, że roszczenie o odsetki za opóźnienie od niezapłaconej należności głównej przedawnia się najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego. uchwała SN z dnia 26 stycznia 2005 r. III CZP 42/04 Oznacza to, że jeżeli wierzyciel dopuścił do przedawnienia świadczenia głównego przedawnieniu ulegają też odsetki bez względu na okres trzech lat.

Odsetki w transakcjach handlowych

Na trochę innych zasadach uregulowane są odsetki w stosunkach pomiędzy przedsiębiorcami i możemy wyróżnić tutaj trzy dodatkowe uprawnienia, które przysługują wierzycielowi:

1. Jeżeli strony transakcji handlowej, z wyłączeniem podmiotu publicznego będącego podmiotem leczniczym, przewidziały w umowie termin zapłaty dłuższy niż 30 dni, wierzyciel może żądać odsetek ustawowych po upływie 30 dni, liczonych od dnia spełnienia swojego świadczenia i doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towaru lub wykonanie usługi, do dnia zapłaty, ale nie dłużej niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego.

2. Jeżeli strony transakcji handlowej nie przewidziały w umowie terminu zapłaty, wierzycielowi, bez wezwania, przysługują odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych, po upływie 30 dni liczonych od dnia spełnienia przez niego świadczenia, do dnia zapłaty.

3. Wierzycielowi, bez wezwania, przysługują odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych, chyba że strony uzgodniły wyższe odsetki, za okres od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty, jeżeli są spełnione łącznie następujące warunki:

1) wierzyciel spełnił swoje świadczenie;
2) wierzyciel nie otrzymał zapłaty w terminie określonym w umowie.

Powyższe uprawnienia przysługują wierzycielowi z mocy samego prawa i nie jest konieczne ich zawarcie w umowie, natomiast postanowienia umowne wyłączające lub ograniczające ich zastosowanie są z mocy prawa nieważne.

Wysokość odsetek wynikająca z ustawy

Lp. Rodzaj odsetek Możliwość naliczania Stopa procentowa w skali rocznej*
1. ustawowe odsetki kapitałowe, przysługujące przede wszystkim w sytuacji, w której strony umowy nie sprecyzowały wysokości odsetek stanowiących wynagrodzenie wierzyciela 4%
(wysokość równa sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych)
2. maksymalne ustawowe maksymalna stopa odsetek, których wierzyciel może się domagać jako wynagrodzenie z tytułu zawartej umowy 8%
(dwukrotność wysokości odsetek ustawowych)
3. ustawowe
za opóźnienie
odsetki „karne” stanowiące formę rekompensaty dla wierzyciela za opóźnienie w zapłacie 6%
(wysokość równa sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych)
4. maksymalne ustawowe
za opóźnienie
maksymalna wysokość, jakiej może domagać się wierzyciel za nieterminowe spełnienie świadczenia 12%
(dwukrotność wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie)
5. odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych** odsetki przysługujące za nieterminową zapłatę w stosunkach pomiędzy przedsiębiorcami 11,5%
(wysokość równa sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego na dzień 1 stycznia 2020 r. i 10 punktów procentowych)
6. odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych wymagane od podmiotu publicznego** odsetki przysługujące za nieterminową zapłatę w stosunkach pomiędzy przedsiębiorcą, a podmiotem publicznym 9,5%
(wysokość równa sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego na dzień 1 stycznia 2020 r. i 8 punktów procentowych)
7. skarbowe odsetki przysługujące Skarbowi Państwa za zaległości podatkowe 8%
(wysokość równa sumie 200% podstawowej stopy oprocentowania kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego i 2 punktów procentowych, z tym że stawka ta nie może być niższa niż 8%)

*stopa procentowa odsetek ustalona na dzień publikacji artykułu
** do ustalenia wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych stosuje się stopę referencyjną Narodowego Banku Polskiego obowiązującą w dniu:
1) 1 stycznia – do odsetek należnych za okres od dnia 1 stycznia do dnia 30 czerwca;
2) 1 lipca – do odsetek należnych za okres od dnia 1 lipca do dnia 31 grudnia.